سیدناصر جابری

توانایی مولانا در واژه سازی کم نظیر و شاید در دنیای شعر فارسی بی نظیر باشد و آن چه در این مقاله نشان داده شده، تنها بخشی از عملکرد او را در زمینۀ واژه سازی نشان می دهد. بر این اساس در این تحقیق تلاش می شود در دو بعد واژگان مرکب و ترکیبات توصفی و اضافی، برخی از ساخت های زبانی مولانا نشان داده شود. روش تحقیق «یافتاری – تحلیلی – توصیفی» است. بدین معنا که با مطالعۀ بیت به بیت سه دفتر مثنوی هر آن چه از واژگان و ترکیبات که در نگاه نخست بدیع به نظر آمده شناسایی و فهرست بندی شده است. در مرحلۀ دوم یافته ها در فرهنگ نامه ها و نیز به کمک نرم افزار درج جستجو شده است تا نوبودگی و انحصاری بودن کاربرد مشخص شود. بنابراین می توان گفت که اولاً این واژگان و ترکیبات برای نخستین بار در این تحقیق مطرح و بررسی می شود؛ ثانیاً غالب آن ها در دیگر آثار ادبی نیز به کار نرفته اند. از نظر دستوری، واژگان مولانا بعضاً با دستکاری های خلاف قاعده همراه است؛ مانند ساخت اسم یا مصدر از حرف، کاربرد صفت فاعلی به جای مفعولی، ساخت ترکیب از طریق حذف حرف واو، ساخت مصدر با اسم خاص، ساخت صفت از اسم خاص، کاربرد پسوند مکان ساز با اسم معنی، حذف مضاف و ساخت مصدر از صفت. از دیدگاه بلاغی، روش اصلی و مهم مولانا قرار دادن واژه در جایگاه ناآشنا و غریب است که به شکل تغییر بافتِ کاربردی نیز قابل بیان و بررسی است.