علی رسولی

در این مقاله تلاش می شود ضمن توصیف و تحلیل اجمالی جغرافیای تاریخی هرموز اهمیت بخشهای مختلف قلمرو این حکومت در دوره اوج آن در سده نهم، نشان داده شود. به نظر می رسد که بخشهای مختلف قلمرو ملوک هرموز در سواحل شمالی، سواحل جنوبی، و جزایر خلیج فارس و دریای عمان، متناسب با ویژگی های جغرافیایی خود نقشهای کمابیش مهمی در حیات سیاسی و اقتصادی این حکومت ایفا کردند. در میان جزایر، نقش جرون، قشم و بحرین اساسی بود. استقرار مرکز حکومت در جزیره ی جرون (هرموز) و مشرف بر تنگه هرموز این مزیت را برای ملوک هرموز داشت که علیرغم پیوستگی و تابعیت نسبت به حکومتهای مرکزی مستقر در خاک اصلی ایران، خودمختاری و خودگردانی محلی و تسلط خود را در خلیج فارس حفظ کنند. جزیره قشم هم در تأمین آب و هم در تولید پارچه نقش ارزشمندی در حیات حکومت هرموز ایفا نمود. تولید پارچه نکته مهمی است که بیانگر توجه به تولید، و نه تنها تجارت، در قلمرو هرموز در سده نهم است. بحرین علاوه بر محصولات کشاورزی شامل میوه و پنبه، که هم در تأمین غذا و هم تأمین مواد خام صنعت پارچه بافی مهم بود، با وجود ذخایر صدف و مروارید منبع مهمی برای تولید و هم برای حفظ موازنه در تجارت خارجی هرموز به شمار می رفت. ساحل شمالی (هرمزگان امروزی و جنوب استان بوشهر) علاوه بر تولید محصولات باغی و زراعی و تأمین آب، با استقرار هفت قلعه (مینا، منوجان، تزرگ، تازیان، شمیل، تنگ زندان، و کوشکک) نقش مهمی در دفاع از نوار ساحلی در مقابل تهاجمات داشت. همچنین بنادر کوچک شاخو، ابراهیمی، دوسار، ایگان و نابند در ارتباط و ترانزیت میان خاک اصلی و جزیره جرون نقش عمده داشتند. بنادر و نواحی ساحل جنوبی، در تولید غلات و میوه، و مهمتر از آن در حفظ جریان تجارت با حوزه اقیانوس هند نقش ایفا کردند. در حالی که سواحل یحرین و قطیف بیشتر نقش تولیدی داشتند، بنادر عمانات (کشورهای عمان و امارات متحده عربی امروزی) در امر تجارت با حوزه اقیانوس هند و دریای عرب واجد اهمیت فراوان بودند. به نظر می رسد گستره ی جغرافیایی هرموز در سواحل شمالی، جزایر، و سواحل جنوبی، هم در خلیج فارس و هم در دریای عمان، تجربه ی تاریخی کم نظیری در فاصله ی زمانی نه چندان دوری از امروز است، که درس ارزشمند همکاری منطقه ای برای بهره گیری از پتانسیل های گوناگون جغرافیای این حوزه را به جوامع پیرامون خلیج فارس و دریای عمان