حمیدرضا پیغمبری

خراسان بزرگ از یکی کانون های تمدنی شرقی جهان اسلام بوده که همواره مورد توجه فاتحان قرار داشته است. این پژوهش با هدف بررسی روند گروش به اسلام در سرزمین خراسان بزرگ از آغاز فتوحات اسلامی تا پایان قرن چهارم هجری انجام شده است. پژوهش حاضر با روش کیفی و با تکیه بر تحلیل محتوای تاریخی، داده های گردآوری شده از منابع اولیه و ثانویه را طبقه بندی، تحلیل و تفسیر کرده است. یافته ها حاکی از آن است که تعامل فرهنگی میان سنت های ایرانی و آموزه های اسلامی، حضور جریان های مذهبی متنوع، و گسترش مراکز علمی و حدیثی در شهرهایی مانند نیشابور، مرو، هرات و بلخ، زمینه ساز پذیرش تدریجی و عمیق اسلام در میان مردم خراسان بود. اما گروش به اسلام در خراسان، فرآیندی تدریجی بود که در آن عواملی چون مهاجرت قبایل عرب و سادات علوی، عملکرد اجتماعی موالی، سیاست های مذهبی خلفای اموی و عباسی و از آن مهم تر رویکردهای حاکمان محلی همچون طاهریان، صفاریان و سامانیان نقش های تعیین کننده ای ایفا کرده است. بنابراین، این پژوهش نشان می دهد که اسلامی شدن خراسان نه تنها نتیجه تحمیل نظامی یا سیاست های یک سویه حکومتی نیست، بلکه حاصل یک فرآیند پیچیده از تبادل فرهنگی، سازگاری تدریجی و تلفیق هویتی بود که در آن، عناصر بومی ایرانی و تعالیم اسلامی به گونه ای پویا و تعاملی، هویت اسلامی را در این سرزمین شکل دادند.