محمدرضا قلی زاده

در پی تلاش های گسترده ای که برای معرفی و انتشار آثار و منابعی کمتر شناخته شده توسط مصححین و دانشوران نسخه شناس و سند پژوه صورت گرفته، به تدریج منابع و آثار ارزشمندی پیرامون مسائل خلیج فارس و نواحی جنوب ایران از دایره ی فراموشی آرشیوها به در آمده اند. انتشار و نقد و بررسی این گونه آثار امکان های فراوانی را برای توسعه مطالعات تاریخی و شناخت نحوه ی نگرش سیاست گذاران اعصار گذشته نسبت به خلیج فارس را فرا روی قرار داده است. مساله ای که می تواند تکیه ی بیش از حد و گاه گمراه کننده اسناد و گزارشات کارگزاران دولت های خارجی را تعدیل و بلکه کنار گذارد. بر این اساس به دنبال معرفی و انتشار دو اثر گزارش گونه از مولفی ناشناس و نادری کازرونی، نگاشته شده در عصر محمدشاه قاجار (1250- 1264 ه.ق)، توجه حکومت قاجاریه در دوره ای پر تنش از مراودات خود با دولت انگلیس، که در قالب «مساله هرات» نام گذاری شده است، به مسائل خلیج فارس پیوند می خورد. بررسی مسائل منجر به نگارش دو اثر فوق و دلایل توجه محمدشاه به داشتن اطلاعات روزآمد و روشن از مسائل خلیج فارس و نواحی جنوبی ایران و همچنین چگونگی شکل گیری نخستین مطالعات خلیج فارس شناسی در قالب گزارش نویسی حاصل از تجربیات میدانی هدف اصلی پژوهش حاضر است. یافته اصلی این پژوهش که به روش تحلیل ساختاری و محتوایی و با رویکردی هرمنوتیک و تطبیقی به رشته نگارش در آمده ، این است که این دو متن در پاسخ به نیاز حکومت قاجاریه برای دسترسی به اطلاعات میدانی ، روشن و به روز از خلیج فارس و نواحی جنوبی صورت گرفته است. این متون گزارش گونه ضمن تعدیل نقش اسناد و گزارشات کارگزاران دولت های خارجی ، زمینه ای برای توسعه مطالعات تاریخی و شناخت دقیق تر نحوه ی نگرش سیاست گذاران آن است نسبت به مسائل استراتژیک منطقه فراهم کرده اند.