زهره ملاکی

نظریة استعارة مفهومی، مولود آن دسته رویکردهای شناختی است که از دهة هشتاد میلادی در زبان و ادبیات رواج یافتند و برای استعاره ماهیّت و کارکرد متفاوت قائل شدند؛ بر این اساس استعاره نه یک آرایة ادبی، بلکه فرایندی مهم در نظام شناختی و تفکّر بشر است. بنابراین استعاره ها ارتباط مستقیمی با اندیشه و دانش شاعر پیدا می کند. در این پژوهش اشعار محمدرضا شفیعی کدکنی، بر اساس دیدگاه شناختی، بررسی می شود تا مشخص گردد استعاره های مفهومی که او در اشعارش به کار بسته، چگونه دانش، تجارب و دیدگاه های او را بازتاب و به مخاطب انتقال می دهند. جامعة آماری این پژوهش، مجموعة اشعار هزارة دوم آهوی کوهی، اثر این شاعر و روش آن، توصیفی تحلیلی و بر اساس نظریات لیکاف، جانسون و کووچش است. بدین طریق استعاره های مفهومی ساختاری و هستی شناختی، از این مجموعة شعری، استخراج، طبقه بندی و ارتباط آن‎ها با حوزه های دانشی شاعر، تحلیل شده است. عمده ترین حوزه های دانشی به دست آمده شامل؛ نجوم، عرفان، فلسفه، اسطوره، مذهب، ورزش، جنگ، ضیافت، تاریخ، ادبیات (شعر،کتابت، زبان شناسی و تاریخ ادبیات)، موسیقی، روان شناسی، آشپزی، پزشکی و تجربة زیستة شاعر هستند، که بیشترین استعارات آن، مربوط به حوزه های تجربة روزمرّة شاعر در طبیعت و اجتماع؛ یعنی حدود 25% و دانش ادبی او؛ یعنی 17% است. پس از آن، دانش های دینی و قرآنی با 9%، روا ن شناسی با %8 و فلسفه با 6% بیشترین بسامد را دارند. در بین استعارات نیز، نوع هستی شناختی،80% و ساختاری،20% را تشکیل می دهد، که استعارة هستی شناختی و به ویژه انسان انگارانه، با فراوانی 32/ 37 درصد، بالاترین بسامد را در مجموعة شعری بالا دارد و این نشان از توجه شاعر به تصویر جزئیات جهان هستی و نیز برخورد مردم گونه با طبیعت و دنیای انتزاع دارد. برآیند پژوهش این است که ذخیرة دانش عمومی و تخصصی شاعر، نقش مهمی در ساخت استعارات جدید و بیان استعارات قراردادی در لباسی نو، دارد. کاربست شگردهای؛ پرسش، تفصیل، ترکیب و گسترش، در تبدیل استعاره های عام به خلّاقانه، نقش مهمی داشته و موجب غنای اشعار شفیعی شده است.