حسین سلیمی

برخلاف دیگر پیامبران که سرگذشت شان به تفاریق در سوره های مختلف قرآن آمده است، سرگذشت یوسف پیامبر تماماً در یک سوره مشتهر به «أحسن القصص» بیان داشته شده. این یکپارچگی در روایت به علاوۀ جذّابیت های داستانی و محتوایی که در سرگذشت این پیامبر هست، باعث شده از دیرباز این داستان با رهیافت های گوناگون تحلیل، بررسی و تفسیر شود. طبعاً جریان فکرِ عرفانی در اسلام و ایران زمینۀ آن را هم فراهم آورده که سرگذشت یوسف پیامبر، از زمان کودکی و در چاه افتادنش تا به جاه برآمدن و برگزیده شدنش به پیامبری و به عزیزی مصر، تکّه به تکّه توسّط عرفا و بنا به مشرب و ذوق عرفانی شان تأویل بشود. پژوهش حاضر از گونۀ پژوهش های توسعه ای است و به شیوۀ توصیفی- تحلیلی و با استفاده از منابع کتابخانه ای نوشته شده است. هدف آن بوده که روایت قرآن از سرگذشت یوسف علیه السّلام با روایت کتاب مقدّس سنجیده بشود؛ تفسیرهای عرفانی از سورۀ یوسف بازشناسایی و بررسی بشود و موارد تشابه و تفاوت شان با یکدیگر و با دیگر تفسیرهای قرآنی مورد تحلیل قرار بگیرد؛ نشان داده بشود که مفسّرین در تفسیر خود تا کجا نوآوری داشته اند و چقدر وامدار پیشینیان و دریافت عرفانی و ذوقی و ادبی آن ها بوده اند. در این راستا روش های تفسیری معرّفی شده اند. تلاش شده به اهمّ تفسیرهای مرتبط با موضوع این پژوهش پرداخته بشود و یا با مراجعۀ مستقیم بدانها و یا با واسطۀ مقالات پژوهشی پیرامون آن ها، علاوه بر تأمّل بر روش تفسیری-شان، دریافت های شان از سورۀ یوسف بازشناسایی و بررسی بشود. برخی از این تفسیرها عبارتند از: تفسیر المیزان، تفسیر منتسب به ابن عربی، کشف الاسرار، کشف الارواح، لطایف الاشارات، تفسیر صفی علیشاه و جامع الستین. نتیجه پژوهش در ابتدا حکایت از خدامحور بودن روایت قرآنی از سرگذشت یوسف در مقابل انسان محوری اش در کتاب مقدّس دارد. همچنین عرفا بخش های زندگی یوسف مانند افتادن در چاه، رهایی از چاه، فروخته شدن، مورد طمع زلیخا قرار گرفتن، تن به گناه نیالودن، عزّت یافتن و به پیامبری و به عزیزی مصر رسیدن را بنا بر مشرب و ذوق عرفانی خود تأویل نموده اند که به بیان آن ها پرداخته شده است. این داستان، نهایتاً موفق ترین تفسیر اسلامی خـود را در نوشتۀ نورالدین عبدالرحمن جامی(898- 817 هق) یافته است. تفسیر جامی از جمله بیانگر حرکت صعودی از طبیعت فانی و خیالی و صورت دنیایی