فاطمه نعمتی

متون جغرافیای تاریخی حاوی اطلاعات اجتماعی، فرهنگی و زبانی ارزشمندی هستند. احسن التقاسیم فی المعرفه الاقالیم اثر ابوعبدالله محمد بن احمد مقدسی یکی از این متون است که توصیفات دقیقی درباره زبان های جوامع مسلمان در سدة چهارم هجری دارد. هدف پژوهش حاضر بررسی ارزش این اثر در شناخت وضعیت زبان شناسی اجتماعی جوامع اسلامی آن دوره است و به این پرسش ها می پردازد که گزارش های مقدسی چه ارزش زبا ن شناختی دارد و چگونه به شناسایی کاربرد اجتماعی، پراکندگی و تنوع زبانی جوامع مسلمان کمک می کند. بدین منظور، با روش پژوهش توصیفی-تحلیلی، محتوای گزارش های زبانی مذکور از منظر زبان شناسی اجتماعی-تاریخی بررسی گردید و بر اساس مضامین زبان شناسی اجتماعی شناسایی شده، طبقه بندی و تفسیر شدند. بررسی محتوای اثر نشان می دهد که مقدسی بر اساس طرحی ازپیش اندیشیده و نظام مند به وضعیت زبانی سرزمین های اسلامی توجه کرده است و مشاهدات وی تصویر نسبتاً روشنی از جغرافیای زبانی، تفاوت های گویشی، انتخاب زبان ها و گویش ها در موقعیت های کاربردی مختلف و نگرش اجتماعی به آنها مخصوصاً در یخش شرقی جهان اسلام در سدة چهارم ارائه می دهد. همچنین، این پژوهش ­از یک سو اهمیت توصیف های جامع و طبقه بندی شده جغرافیایی تاریخی زبان ها و از سوی دیگر، ضرورت واکاوی متون جغرافیای تاریخی برای شناخت وضعیت اجتماعی-تاریخی زبان های ایرانی را بیش از پیش آشکار می نماید.