حسین مهتدی

قصر به معنای اختصاص امری به امر دیگر و نفی آن از غیر او، از اسلوب های پرکاربرد بلاغی در قرآن است که خداوند، در موضوعات مختلف، با توجه به اقتضای حال مخاطب، برای بیان و تفهیم دقیق تر معنای مقصود خود، شیوه های خاصی از این اسلوب را به کار برده است. این اسلوب به عنوان قوی ترین روش تأکید مضمون کلام، نقش برجسته ای در فهم و تفسیر متن دارد؛ از این رو، همواره شایان توجه اهل بلاغت بوده است؛ به گونه ای که بیشتر آنها در کتب بلاغی خود از قدیم تا معاصر، باب مفصل و مجزایی را به قصر اختصاص داده و در آن به مباحثی ازجمله تعریف، اهداف، اغراض بلاغی، اقسام و شیوه های آن پرداخته اند. علمای بلاغت، براساس معیارهای مختلف، تقسیمات متعددی را برای قصر ذکر کرده اند؛ گاه قصر را به اعتبار حقیقت و واقع به قصر حقیقی و اضافی و گاه به اعتبار طرفین قصر یعنی مقصور و مقصور علیه به قصر موصوف بر صفت و قصر صفت بر موصوف تقسیم کرده اند. بلاغیون تقسیم دیگری به اعتبار اعتقاد و حال مخاطب برای قصر مطرح کرده اند و قصر را از این نظر به قصر افراد، قصر تعیین و قصر قلب تقسیم کرده اند. فرضیه اصلی این است که با در نظر گرفتن ظرفیت وسیع زبان وحی، فهم بلاغی قرآن کریم در حال گسترش بوده است؛ بنابراین، در یک نگاه کلی دو نوع قصر مفرد و مرکب متصور است. سپس قصر مرکب - که محوریت اصلی این پژوهش است - از نظر وحدت یا تشابه موضوع و تعدد اسالیب براساس سیاق، آیه، سوره یا کل متن قرآن کریم به سه نوع فرعی «متداخل»، «متوالی» و «متناثر» منشعب می شود. بحث از معنای لغوی و اصطلاحی قصر در پژوهش های مختلف، بررسی شده است؛ از این رو، در این پژوهش تکرار نشده است و بر همین اساس، در ادامه این پژوهش، ضمن تعریفی مختصر از قصر، اسالیب قصر و انواع آن طبق نظر پیشینیان، بی درنگ به مقوله اصلی تعریف جدید از قصر مفرد و مرکب و به طور خاص به گونه های مختلف قصر مرکب با توجه به زبان اختصاصی قرآن، پرداخته خواهد شد و برای تبیین دقیق این نوع قصر سعی شده است برای هر کدام از انواع قصر مرکب شاهد مثال هایی از آیات قرآن ارائه شود.