حمیدرضا پیغمبری

تاریخ اولیۀ خلیج فارس در پژوهش های علمی کنونی بر نقش محوری سیاسی و اقتصادی میان رودان و مناسبات آن با دیلمون (بحرین) و مگن (عمان) و ملوخه (درۀ سند) متمرکز است؛ ازاین رو جایگاه عیلامیان و سایر ساکنان کرانه های شمالی در خلیج فارس مبهم و نامشخص مانده است. پرسشی اساسی که به ذهن می رسد این است که مردمان مذکور چه نقشی در فعالیت های دریایی ایفا می کردند. مقالۀ پیش رو تلاشی برای پاسخ دادن به این پرسش است و در آن به منظور مشخص کردن نقش «اتحادیۀ عیلام» در بازرگانی خلیج فارس، بر ضرورت بازنگری در برداشت‏های رایج، از رهگذر بهره گیری از تحلیل های تاریخی و یافته های باستان شناختی تأکید شده است. پژوهش حاضر نشان می دهد که منابع میان رودانی فقط منعکس کنندۀ بخشی از تاریخ خلیج فارس هستند که عمدتاً بر فعالیت های بازرگانی خود آن ها از طریق کرانه های جنوبی دریا دلالت دارد. باوجوداین، اطلاعات پراکنده ای که دربارۀ نام جاهای شرقی از لابه لای همین منابع به دست می آید و یافته های باستان شناختی مبتنی بر تجزیه و تحلیل مواد معدنی و اشیای ساخته شده از سنگ های نیمه قیمتی چون لاجورد و سنگ صابون، به خوبی اهمیت نواحی جنوبی و شرقی ایران را نشان می دهد. راه های آبی مبادلات این منابع و کالاها که از شوش و کرانه های فارس (انشان)، به ویژه لیان (بوشهر)، گذر می کرد، همچون راه های زمینی تحت تأثیر رقابت ها و دشمنی سیاسی عیلام و میان رودان بوده، ولی در دوره هایی بسیار پررونق بوده است. این دوره ها از نظر تاریخی با سلسله های سوکل مخ ها و شوتروکی ها انطباق دارد که دامنۀ روابط عیلامیان به بحرین و عمان نیز گسترش یافته بود؛ بنابراین با وجود ارتباطات قوی سیاسی و اقتصادی قدرت های میان رودانی با کرانه های جنوبی «دریای پایین»، دسته بندی قدرت منطقه در این مقاطع به سود عیلامیان تغییر یافت و اکنون می توان با اطمینان گفت که بازرگانی پرسود دریا نیز آن چنان که منابع میان رودانی القا می کنند، در انحصار میان رودان نبوده است.