لیلا رضایی

نظریه چندصدایی (polyphony) باختین یکی از شیوه های کارآمد در مطالعه رمان های واقع گرا و اجتماع محوری است که به بازنمایی حیات فکری و فرهنگی ملت ها می پردازند. باختین در این نظریه از اصطلاح «صدا» برای ارجاع به ایدئولوژی های افراد مختلف بهره برده است. جامعه ایرانی در طول تاریخ معاصر خود، تحولاتی را تجربه کرده که زمینه ساز پیدایی اندیشه ها و رویکردهای نوین شده است. بازتاب این تحولات را در بسیاری از رمان های معاصر می توان مشاهده کرد. احمد محمود یکی از نمایندگان رمان واقع گرای اجتماعی است که به ویژه در چهار رمان خود «همسایه ها»، «داستان یک شهر»، «مدار صفر درجه» و «زمین سوخته»، جامعه ایرانی و تحولات سیاسی- اجتماعی آن را در دل تاریخی سی ساله (از سال های پایانی دهه بیست تا پایان دهه پنجاه) به تصویر کشیده است. او در این آثار، فضایی مناسب برای حضور صداهای متفاوت فراهم آورده و آثار او را می توان مصادیق چندصدایی در رمان ایرانی به شمار آورد. پژوهش حاضر به روش توصیفی- تحلیلی و با کاربست نظریه چندصدایی باختین، به بررسی چندصدایی در این چهار رمان پرداخته است. نتیجه به دست آمده علاوه بر اثبات چندصدایی در این آثار، نشان می دهد که در رمانهای «همسایه-ها»، «داستان یک شهر» و «مدار صفر درجه» سه صدای «اسلام گرایی»، «چپ گرایی» و «ملی گرایی» رو در روی هم قرار گرفته و به تبع تحولات سیاسی و اجتماعی، تقویت یا تضعیف شده اند. در «زمین سوخته» که رویدادهای آن پس از پیروزی انقلاب اسلامی و در جنگ میان ایران و عراق رخ می دهد، دو صدای اصلی انعکاس یافته صدای «موافقان» و «مخالفان» جنگ است.