سیدناصر جابری

زمینه: توجه به خط و الفبا و شکل ظاهری حروف در فرهنگ ایرانی – اسلامی در هنرهای گوناگونی رخ نموده است؛ در هنر خط از دیرباز خطاطان به زیباترین شکل حروف را می نگاشتند و این اشکال زیبا علاوه بر کتب به دیوارهای مساجد و بقاع متبرکه نیز رسید. اما در دنیای ذهن و زبان نیز شاعران به حروف و الفبا می اندیشیدند و آن را بستری مناسب و آشنا برای خلق صور خیال می دانستند. آن ها از دیرباز برای بیان اندیشه ها، افکار و مقاصد خود درتصویرسازی ها ازحروف الفبا استفاده کرده اند. هدف: بر این اساس در این پژوهش فرض بر این بوده که شعرا الفبای فارسی را مبنای آفرینش تصاویر بلاغی قرار داده اند و این مقوله دارای تطوری نیز بوده و با تغییر سبک شعر، شیوۀ خلق آرایه های مبتنی بر الفبا نیز تغییر کرده است. برای این منظور تعدادی از شاعران از دو سبک خراسانی و عراقی انتخاب شده و ابیات مشتمل بر کاربرد حروف الفبا به کمک فضای مجازی و نرم افزار درج استخراج و تجزیه و تحلیل گردیده است. نتیجه‏گیری: این پژوهش نشان می دهد که حرف "الف" با معانی و مفاهیم متعدد و متنوع پرکاربردترین حروف در تصویر آفرینی بوده است."الف" طرف تشبیهِ قامت راست، نماد صداقت و صمیمیت، نماد آزادی، نماد فقر و تهی دستی و نیز الف کوفی نماد خمیدگیِ قامت قرار گرفته است. در کنار حرف الف، دیگرحروف؛ شامل جیم، دال، سین، لام، میم و نون نیز نسبت به دیگر حروف الفبا کاربرد بیشتری در مضمون آفرینی داشته اند. از نظر بسامد این شیوۀ خیال با بسامدی اندک در شعر رودکی آغاز گردیده و در اشعار سنایی و مولوی با بیشترین کاربرد ادامه یافته است. این تحقیق همچنین نشان می دهد که شاعران سبک عراقی با حروف الفبا تصاویر بیشتری به لحاظ بسامد خلق کرده اند و علاوه بر صور خیال ساده و محسوس، آن ها را به اشکال نمادین نیز به کار گرفته اند و لذا تصاویری متفاوت تر و عمیق تری خلق کرده اند.