حسین سلیمی

یکی از انواع ایهام در اشعار حافظ که کمتر به آن پرداخته شده، چندگانه خوانی یا چندمعنایی های حاصل از "اختلاف قرائات" است. امروزه با تعداد کثیری نسخۀ خطی کهن از اشعار حافظ مواجهیم که اختلاف ضبط و قرائات گوناگون نسخه نویسان در آن ها موج می زند. هرچند این خود مهم ترین عامل به وجودآمدن ضبط ها و تصحیحات گوناگون از برخی ابیات محل بحث است، اما گاه نیز این چندگانگی و چندخوانگی نه حاصل اختلاف نسخ، بلکه محصول اختلاف های مخاطبان و خوانندگان در نحوۀ قرائت یک واژه یا عبارت است که این خود می تواند محملی برای کشف نوع دیگری از ایهام در اشعار خواجۀ شیراز باشد. در این مقاله تلاش می شود با تکیه بر نظریۀ دریافت و دیدگاه های خواننده محور هرمنوتیک که قائل به دخالت آگاهانه و ناخودآگاهانه مخاطب در معناپردازی متن است و برداشت ها و تفاسیر و قرائات گوناگون را ممکن و حتی غیرقابل اجتناب می داند، به مسئلۀ اختلاف قرائات در اشعار حافظ نگاهی تازه انداخته شود و این مسئله بررسی شود که آیا به جای به گزینی مرسوم میان شارحان، با پذیرش امکان درستی چند قرائت برای یک عبارت، به نوع کمتر پرداخته شده ای از ایهام در اشعار حافظ دست یافت؟ تحلیل موردی یکی از این موارد اختلاف قرائت (سواد سِحر/سَحَر) آشکار می سازد که چگونه دخالت خواننده در انتخاب یا ترکیب قرائت ها، گونه ای از ایهام نو را شکل می دهد که در آن، مؤلف و مخاطب هر دو در تولید معنا سهیم اند. بر این اساس، اختلاف قرائت ها در دیوان حافظ چه ناشی از انتخاب آگاهانۀ شاعر و چه حاصل ظرفیت های زبان و گفتگوی خواننده محور، می تواند به جای مانع، عنصری کلیدی در ایجاد متنی باز و تأویل پذیر و بستری برای گشودگی معنایی و چندصدایی متن تلقی شود. متنی که با هر خوانش تازه، افقی نو از معنا را می گشاید.