علی اصغر قهرمانی مقبل

بسیاری از عروضیان اتفاق نظر دارند که اساس وزن شعر در فارسی و عربی کمّی است، بنابراین تعریف وزن شعر در فارسی و عربی عبارت است از این که هر واحد وزنی (مصراع در فارسی و بیت در عربی) از حیث تعداد و ترتیب کمیت های کوتاه و بلند نظیر به نظیر با دیگر واحدهای وزنی یکسان باشد. با عدول شعر از این قاعده، وزن شعر دچار اختلال می شود مگر در مواردی که اهل آن زبان برخی اختلافات جزئی را در وزن پذیرفته باشند که در اینجا بحث «اختیارات شاعری» مطرح می شود. اختیارات شاعری اختلافات جزئی در تعداد، کمیت و یا ترتیب هجایی موجود در ضمن یک شعر است که ریشه در ویژگی های زبانی دارد و با ذوق اهل زبان سازگار است. باید در نظر داشت که اختیارات شاعری در طبقه بندی وزن ها نقشی به عهده ندارد. اختیارات شاعری (جوازهای وزنی) در کنار ضرورت های وزنی از مباحث مهم در شناخت وزن شعر فارسی و عربی است که هم در امر توصیف ویژگی های وزنی و هم در امر آموزش علم عروض حائز اهمیت است. اختیارات شاعری در شعر عربی بسیار بیشتر از شعر فارسی است که خلیل بن احمد بسیاری از آنها را پس از استقراء دیوان های شاعران در ضمن زحافات و علل مطرح کرده است و اگرچه در روش خلیل ایراداتی وجود دارد ولی در این باره بسیار کارآمدتر از عروض فارسی سنتی است. برخی از عروضیان معاصر فارسی همچون خانلری و نجفی در رفع این مشکل کوشیده و قواعدی برای اختیارات وضع کرده اند. نگارنده در این نوشته ضمن بررسی تاریخی اختیارات شاعری، پیشنهادهایی نیز ارائه داده است.