حسن الهیاری

قیام رییسعلی دلواری در بوشهر و حوزه خلیج فارس از یک سو و قیام میرزا کوچک خان جنگلی در گیلان و حوزه جغرافیایی خزر در یک دوره زمانی روی داده اند. به طوری که پایان قیام رییسعلی دلواری، آغاز قیام میرزا کوچک خان است. با وجود فاصله جغرافیایی زیاد و با وجود آشفتگی ایران در پایان عصر قاجار که عملا یکپارچگی سرزمینی متوقع از حکومت مرکزی را دچار خدشه کرده بود، در کنار تفاوت ها، شباهت هایی را می توان در دو رویداد بالا ملاحظه کرد. این پژوهش در پی آن است تا با نگرشی قیاسی اهداف و انگیزه های رهیران این دو قیام و طیف کنشگران دخیل در آن دو را بررسی نماید. پژوهش به روش تحلیل تاریخی مبتنی بر تبیین قیاسی و با تکیه بر منابع کتابخانه ای و اسنادی انجام شده است. نتایج این پژوهش نشان می دهند در هر دو قیام تداوم امر مشروطه، نفی استبداد داخلی و رفع سلطه خارجی مد نظر رهبران قیام بوده است. همچنین بررسی ها نشان می دهد در هر دو قیام کنشگرانی از توده مردم، خان ها، کدخدایان و والیان محلی حضور داشته و گستره کنشگران از حوزه اصلی کنش فراتر رفته است. علاوه بر آن در هردو، وجود کنشگرانی غیرایرانی از کشور آلمان قابل پیگیری است. با این حال در حالی که قیام رییسعلی دلواری مورد تایید مراجع تقلید شیعه در بوشهر، لار و نجف بود، قیام میرزا کوچک خان فاقد حمایت روشن و موثق کنشگران برجسته مذهبی شیعه بود.