مجاهد غلامی

امیرخسرو دهلوی (651-725ق) از ادیبان و شاعران آگاه و توانا و در عین حال، از چهره های کمتر شناخته شدۀ ادبیات فارسی است که در روزگار خویش، شهرتی بیش از زمانۀ ما داشته است. این ادّعا را نبودِ تصحیح های پیراسته از آثار وی و کم بودن پژوهش ها در احوال، نوشته ها و سروده هایش تأیید می کند. امیرخسرو به نوآوری در موسیقی و بلاغت گرایش داشته و در هر دو قلمرو ابداعاتی دارد. او در رسالۀ سوم از رسائل الاعجاز یا اعجاز خسروی، موسوم به فی اللّطایف من المصنوعات، از صنعت های ابداعی خود و نیز تصرّفاتی که به رسم جدید در صنعت های قدیم داشته، سخن گفته است. در انتساب شماری از اختراعات بلاغی و ابداعات بدیعی به وی، در میان بلاغیون، فضل تقدّم با سیف جام هروی، مؤلّف جامع الصّنایع و الاوزان (پیش از 778ق) است. ادامۀ کار هروی را فضلایی چون واعظ کاشفی در بدایع الافکار فی صنایع الاشعار (بین875 تا 910ق)، آزاد بلگرامی در سبحة المرجان فی آثار هندِستان (1177ق) و غزالان الهند (1178ق) و علّامه شبلی نعمانی (ف. 1332ق) در شعرالعجم پی گرفته اند. بدین ترتیب، چند مخترَع بلاغی به نام این شاعر ثبت شده است؛ از جمله ذواللّسانین، ایهام ذوالوجوه، ترجمة اللّفظ، ردیف المعنیین، عزل اللّسان، قلب اللّسان، حامل موقوف، فارس العراب، تسجیع لفّ و نشر، مبادلة الرّأسین، ضمن اللّفظ و نثراللّفظ. در این جستار که با هدف گزارش و سنجش آرا در مخترعات بلاغی امیرخسرو، به شیوۀ توصیفی - تحلیلی، مبتنی بر سندکاوی فراهم آمده، ابتدا تعریفی از صنعت های کمترشناختۀ مذکور ارائه شده است. سپس با واکاوی تحلیلی پیشینۀ این صنایع و مشابه آن ها در آثار بلاغی فارسی، درستی یا نادرستی ادّعای انتسابشان به امیرخسرو دهلوی، ارزیابی گردیده و دربارۀ ارزش های این صنعت ها در زیبایی شناسی شعر، سخن گفته شده است.