مجاهد غلامی

با به وجود آمدن تلقّی علمی و نوینی از نقد ادبی که با نظریه پیوند تنگاتنگی دارد، واکاوی سنّت ادبی و ایده ها و آرای گذشتگان مان دربارۀ ادبیات و شعر با هدف تألیف الگوهای بومی نقد و نظریۀ ادبی، امری ضروری می نماید. در جستار پیش رو که به شیوۀ توصیفی- تحلیلی و بر بنیاد منابع کتابخانه ای فراهم آمده است، نخست دلایلی در اثبات فرضیۀ وجود نقد و نظریۀ ادبی در گذشتۀ ادبی ایران ارایه شده است. سپس با توجّه به مختصّات نقد نظریه مدار به مثابۀ دستاوردی مدرن، با شاخص قرار گرفته شدن الگوی ارتباط زبانی یاکوبسن گونه های نظریۀ ادبی از یکدیگر بازشناسانده شده و دربارۀ گونۀ «نظریۀ ادبی موضوع مدار» بحث شده است. این مطالب که مبانی نظری جستار پیش رو را تشکیل داده است، از جمله به این نتایج انجامیده که می توان در کنار نظریه های موضوع مدار وارداتی ای از قبیل ، ماتریالیسم فرهنگی، تاریخ گرایی نوین، نظریه و نقد مارکسیستی، نقد فمینیستی، نقد پسااستعماری، بوم-نقد و...، از متن گفتمان تصوّف نظریۀ موضوع مدار بومی ای را با نام «نظریۀ ادبی عرفانی» تألیف کرد. در نظریۀ ادبی عرفانی بنا بر جهان نگری ای معنوی، آنچه اصالت دارد محتوا است و نه صورت و این اندیشۀ بنیادی با نمودهای گوناگونی در آثار متصوّفه(در آرای انسان شناسی، سیاسی، ادبی و ... آن ها) بازتاب یافته. نیز شاعران، نه بر مبنای «چگونه گفتن»، بلکه بر مبنای «چه گفتن» رتبه بندی می گردند و بر همین نهج «شعر حکمت» بر «شعر هزل» برتری داده می شود. این قبیل نظرات در کاربست عملی شان برای نقد آثار ادبی و اشعار، بدنۀ «نقد ادبی عرفانی» را می سازند.