مجاهد غلامی

از برکات رواج و روایی زبان و ادبیات پارسی در شبه قارّۀ هندوستان، نوشته شدن کتاب­ های بسیاری به زبان پارسی در موضوعات گوناگون، توسّط اندیشمندان و نخبگان آن دیار بوده­ است. چنانکه برخی استادان و ادیبان شبه قارّه، کتاب­ ها و رساله ­هایی پر ارج و ارز به پارسی در بلاغت، شعرشناسی و نقد ادبی از خود به یادگار نهاده ­اند. جامع الصّنایع و الاوزان (778-770ﻫ.ق)، یکی از همین آثار است که توسّط سیف جام هروی و برای شاهزاده «فتح خان»، فرزند «فیروزشاه» از سلسلۀ تغلق شاهیان نوشته شده­ است. جامع الصّنایع، به مثابۀ کتابی در بلاغت و محاسن و معایب شعر دَری، با وجود تأثیرگیری از برخی آثار بلاغی پارسی و عربی نظیر حدایق السّحر، حقایق الحدایق، مفتاح العلوم و تلخیص المفتاح، نوگویی­ های قابل توجّهی دارد که در جای خود بررسیده تواند شد. افزون بر این، کتاب دربردارندۀ اطّلاعات و نکاتِ ارزشمندی در شعرشناسی و نقد ادبی است و خبر از آن می­ دهد که نویسندۀ آن، همچنانکه نظم را بر نثر رجحان می ­دهد، شاعری را امری موهبتی می­ داند. او میان «شاعر» با «موزون طبع» و «خوب­طبع» تفاوت می­گذارد. طرفدار معنادار بودن شعر است، امّا جانب زیبایی و بِاندامی شعر را نیز فرو نمی­ گذارد. در پیروی شاعران هم­ روزگار خود از استادان پیشین، نظراتی دارد که شایستۀ بازخوانی و بررسی است. تن دادن به «جواز» را در شعر خوش نمی­ دارد و شاخص­ هایی برای نقد شعر دارد. همچنین جامع الصّنایع، کهنسال­ ترین نوشتۀ بلاغی ­ای است که در آن برای معرّفی «طرز» و طرزشناسی شعر پارسی کوشش شده ­است. در این راستا، پس از بیان معیارها، طرزهای شعر پارسی به نُه طرز تقسیم شده و هرکدام به شاعری که در آن طرز سرآمد بوده، انتساب یافته­ است. نهایت آنکه از نظرسیف هروی، طرز امیرخسرو دهلوی (725-651 ﻫ.ق)، چه در نثر و چه در شعر، سرآمد همۀ طرزها است. این نظر در کنار دیگر نظرات ستایش آمیز هروی دربارۀ امیرخسرو، از جایگاه والای این شاعر در شبه قارّه خبر می­ دهد.