محمد منصوری مقدم

خلیج فارس منطقه ای مهم و استراتژیک است که در طول تاریخ مورد توجه قدرت های بزرگ منطقه ای و فرامنطقه ای بوده است؛ قدرت هایی که در تلاش بوده اند با کسب نیروی دریایی سیطره خود را بر این آبراه و سرزمین های همجوار برقرار نمایند. اگرچه تا پیش از آغاز قرون جدید برخی امپراتوری ها نظیر روم، بیزانس و چین در پی ایجاد پایگاه و نفوذ در سطح منطقه بوده اند، اما حضور گسترده قدرت های خارجی در منطقه خلیج فارس، به ابتدای قرن 16 م. بازمی گردد؛ زمانی که برخی کشورهای اروپایی نظیر پرتغال، هلند، انگلستان و فرانسه، با دور زدن دماغه امید نیک به اقیانوس هند و سپس خلیج فارس وارد شدند. مقاله حاضر در پی پاسخ به این سؤال است که انگیزه حضور قدرت های خارجی در منطقه خلیج فارس طی قرون شانزدهم، هفدهم و هجدهم میلادی چه بوده است؟ یافته اصلی این پژوهش که با روش توصیفی ـ تحلیلی و با تکیه بر منابع کتابخانه ای انجام شده، نشان می دهد که طی قرون شانزدهم تا هجدهم نیز خلیج فارس بسان دوره کنونی، از نظر تجارت و بازرگانی اهمیت زیادی داشته و قدرت های اروپایی با هدف دستیابی به بازارهای منطقه و سیطره بر مسیرهای تجاری به خلیج فارس وارد شده و با استفاده از دیپلماسی قایق های توپ دار، بر شبکه های تجاری منطقه سیطره پیدا کردند. اما از بین دولت های خارجی، که با یکدیگر درگیر رقابت، منازعه و گاهاً همکاری بودند، فقط دولت بریتانیا توانست با انعقاد قراردادهای مختلف، به نهادینه سازی حضور اقتصادی، نظامی و سیاسی خود طی قرون بعد اقدام نماید.