محمد منصوری مقدم

پیش از آغاز عصر صفویه، بازرگانی در منطقه خلیج فارس با تکیه بر دریانوردی گسترده و تجارت آزاد به رشد و ترقی بی نظیری دست یافته بود که یکی از دلایل این امر را می توان ناامنی و آشفتگی سیاسی در منطقه و فقدان ثبات در مسیرهای خشکی و آبی در تجارت شرق و غرب دانست. در آن عصر بازرگانی و دریانوردی خلیج فارس با وجود آن که توسط بازرگانان و دریانوردان ایرانی و بومی اداره می شد اما به هیچ وجه رنگ و بوی انحصاری نداشت و بازرگانان از تمام نژادها و گروه های مذهبی و قومی و نیز از تمام کشورها در آن سهیم و شریک بودند و حقوق انحصاری و ویژه ای برای گروهی خاص وجود نداشت. همچنین باید این نکته را در نظر داشت که خلیج فارس تنها مرکز جمع آوری و صدور کالاهای بومی منطقه و یا محل وارد نمودن کالاها و اقلام مورد نیاز منطقه نبود، بلکه به عنوان نقطه و مرکز اصلی و مهم در مناسبات تجاری شرق و غرب جهان نقش ویژه ای داشت و در این میان جزیره هرمز پایگاه اصلی به شمار می رفت. با توجه به اهمیت خلیج فارس از لحاظ جغرافیای سیاسی و ساخت های اجتماعی اقتصادی آن، موضوع این پژوهش از دیدگاه دانشگاهی بدیع و بکر می باشد زیرا در مراکز عالی آموزشی و پژوهشی رسمی ایران، اثری با این عنوان تاکنون ارائه نشده است. هدف از انجام این پژوهش بررسی ساختار اقتصادی ـ سیاسی منطقه خلیج فارس و تأثیر آن بر فعالیت های تجاری کمپانی های خارجی در عصر صفویه است. بنابراین این پژوهش در پی برآورده ساختن این هدف است که با توجه به دیدگاه های جامعه شناسی و اقتصادی و نظریه های سیاسی، پژوهش های گذشته را تحلیل و بررسی نقدگونه نماید. نتایج حاصله از این پژوهش با توجه به موقعیت با اهمیت خلیج فارس زمینه هایی را برای پژوهش های آینده بسترسازی نماید. روش تحقیق در این پژوهش توصیفی-تحلیلی و مبتنی بر گردآوری داده های کتابخانه ای و اسنادی است. در این زمینه آثاری به زبان های انگلیسی، ترکی و عربی وجود دارند که غالبا از منظر تاریخی موضوع را روایت کرده اند. یافته ها و شواهد این پژوهش نشان می دهد که ساختار سیاسی و اقتصادی خلیج فارس در عصر صفویه کاملا وابسته به کنش گران خارجی بوده است و در این بین نقش دولت های پرتغال، انگلیس و هلند بارزتر است. بازرگانی و دریانوردی خلیج فارس در دوران پـیش از صـفوی بـا وجـود آن کـه توسـط بازرگانـان و دریانوردان ایرانی و بومی اداره می شد اما ب